Door Eva Oude Elferink / 2 februari 2013
Met spin-offs als De Wereld Leert Door wist de publieke omroep De Wereld Draait Door te behouden. Mooi voor de VARA. Hoewel: ‘Straks heb je een omroep binnen een omroep.’
‘Je wilt de veldslag nu al spelen hè?’ Geamuseerd kijkt Matthijs van Nieuwkerk naar zijn gast, maritiem archeoloog Martijn Manders. Voor hen op de blauwverlichte tafel liggen plastic replica’s van VOC-schepen waarmee Manders – blij als een kind – begint te schuiven. Van Nieuwkerk houdt hem tegen en wijst naar een scherm: ‘Wacht even, eerst even weer zo’n prachtige animatie. Vertel eens Martijn, wat zien we hier?’
420 duizend mensen keken op 14 januari naar de eerste aflevering van De Wereld Leert Door (DWLD), een nieuwe creatie uit de koker van De Wereld Draait Door (DWDD). Dezelfde studio, dezelfde tafel, alleen geen tafelheer- of dame. De opzet is een 12 minuten durend een-tweetje tussen Van Nieuwkerk – afgewisseld door de hyperactieve wetenschapsjournalist Diederik Jekel – en een wetenschapper over zijn of haar vakgebied. Het rode licht heeft voor de gelegenheid plaatsgemaakt voor een blauw schijnsel.
‘Een experiment’, noemen de VARA en de DWDD-redactie het nog voorzichtig. Toch komt de nieuwe formule niet uit de lucht vallen. Een eerder uitstapje met wetenschapsheld Robbert Dijkgraaf, omgedoopt tot DWDD University, trok zowel in mei als in november rond de miljoen kijkers. Het muzikale experiment DWDD Recordings resulteerde in een gouden plaat en twee uitverkochte concerten in de Amsterdamse Melkweg. Er komt meer. Dit voorjaar verschijnt een nieuwe University-reeks met Alexander Klöpping en een digitaal DWDD magazine. En in de planning voor de zomer; het muziekfestival De Wereld Draait Buiten.
De gouden formule van DWDD is blijkbaar nog niet uitgewerkt. De tone of voice, het enthousiasme van de presentator en toch vooral ook het vermogen om doormiddel van aansprekende gezichten ingewikkelde onderwerpen op een amuserende manier te behandelen, is een combinatie die zich bij uitstek lijkt te lenen voor succesvolle spin-offs. De kijkcijfers van DWLD zijn sinds de eerste uitzending gehalveerd, maar DWDD was ook niet direct een hit en nu trekt het programma al jaren dagelijks ruim een miljoen kijkers.
Toch is het opvallend. Ging het paradepaardje van de VARA een paar jaar geleden nog prat op het feit dat het vooral niet meer moest worden dan een programma (spin-offs zouden de formule verzwakken en uithollen), inmiddels is DWDD uitgegroeid tot een merk, een brand, met heuse brandextensions. Of, zoals Van Nieuwkerk het eerder deze maand in Broadcast Magazine verwoordde: ‘Een mini-omroepje.’ En waar de VARA voorheen de nadruk legde op het profileren van de omroep, zijn nu de programma’s het uitgangspunt. ‘Mensen zijn veel minder geïnteresseerd in een omroep als instituut’, zegt Vera Keur, VARA-voorzitter tussen 1995 en 2009, nu.
Wat zegt dit over de positie van DWDD binnen de VARA? En waarom is de redactie van gedachten veranderd? Vragen waar zowel de VARA als redacteuren van DWDD geen antwoord op willen geven. Er heerst een mediastilte na de recente publiciteit rondom de spin-offs en het salaris van Van Nieuwkerk, gecombineerd met de teruglopende kijkcijfers van DWLD. ‘We willen de programma’s de komende tijd even de ruimte geven om zich verder te ontwikkelen en zien nu geen aanleiding om daar in interviews nog eens extra tekst en uitleg over te geven’, laat het hoofd communicatie van de VARA per e-mail weten.
Zo goed als duidelijk is wel dat de spin-offs, of experimenten, de reden zijn dat we nog altijd kunnen kijken naar de Jakhalzen, Lucky TV en Matthijs – omroepman van het jaar – Van Nieuwkerk. Want het had niet veel gescheeld of vorig jaar was het laatste seizoen DWDD opgenomen. Het aangekondigde vertrek naar BNN van Dieuwke Wynia, zijn strenge eindredacteur en knopendoorhakker, deed de presentator twijfelen of hij er zelf dan nog wel mee door moest gaan, vertelde hij in Broadcast Magazine.
Terwijl redacteuren zich voorbereidden op het einde, gingen VARA-directeur Frans Klein en Gerard Timmer, directeur tv-programmering bij de Nederlandse Publieke Omroep (NPO), met Van Nieuwkerk en Wynia rond de tafel zitten om de toekomst van DWDD te bespreken. Beide heren reageerden enthousiast toen Van Nieuwkerk het plan opperde om DWDD uit te breiden tot ‘een moederschip met meerdere satellietprogramma’s’. ‘Wij geloven in het onderscheidend vermogen van DWDD voor de Publieke Omroep’, zegt Timmer. ‘Daar moeten we zuinig op zijn. Dus ja, dan zijn we ook bereid om te investeren in nieuwe programmamogelijkheden.’
Het gevolg: Van Nieuwkerk en Wynia bleven. In het redactiegebouw op het Westergasterrein in Amsterdam is een heus Spin Office; een afdeling waar nieuwe programma-ideeën worden bedacht en ontwikkeld. Een overwinning voor Van Nieuwkerk, maar hij is niet de enige winnaar, zegt Huub Wijfjes, mediahistoricus en schrijver van VARA – Biografie van een omroep. ‘Hoe succesvoller DWDD is, hoe succesvoller de VARA is.’ Zijn uitleg ligt in lijn met die van Vera Keur: ‘De loyaliteit van mensen ligt tegenwoordig bij programma’s, niet bij omroepen. Als de VARA zichzelf wil profileren, moet dat via een succesformule als DWDD.’
Dat beaamt merkdeskundige Jelmer van der Meulen van adviesbureau Synergie, dat eerder onderzoek deed naar het imago van de NOS. ‘Vraag een publiek waar de VARA voor staat en ze zullen het niet weten. Iets met socialisten, arbeiders. Een sterk platform als DWDD kan veel beter en concreter een gezicht geven aan de waarden van de VARA dan de VARA zelf.’
Binnen de publieke omroep lijkt de uitbreiding van DWDD nog redelijk op zichzelf te staan. Wel maakte de omroep HUMAN dit najaar in samenwerking met het VPRO-radioprogramma Argos een veelgeprezen televisiereeks onder de noemer Argos TV. Deze zomer komt er een nieuwe reeks. Het past bij deze tijd, zegt Paul Römer, directeur van de NTR. ‘Alleen een programma zijn is niet meer genoeg. Het is een buitengewoon slimme strategie van de VARA om voort te bouwen op het succes van DWDD.’
Römer noemt het zelfs ‘de toekomst voor omroepen’. Merkdeskundige Jelmer van der Meulen plaatst daar kanttekeningen bij: ‘DWDD is een rijke formule die steeds opnieuw kan worden uitgevonden. Spin-offs als DWDD Recordings en DWLD sluiten naadloos aan, omdat DWDD verder gaat dan de dagelijkse actualiteiten. Lang niet alle programma’s lenen zich daarvoor.’ En, niet onbelangrijk: DWDD heeft Matthijs van Nieuwkerk. Zijn rol wordt door niemand betwist. Römer: ‘De creativiteit van de redactie, de frisheid van de onderwerpkeuze. Alles aan het programma klopt. Maar de spil is toch Matthijs.’
Dat heeft ook een keerzijde. Römer: ‘Iedere omroep droomt ervan zo’n sterspeler in zijn team te hebben. Maar het maakt je ook kwetsbaar, want je wordt steeds afhankelijker.’
Als voorbeeld noemt de NTR-directeur de onderhandelingen rondom het dreigende vertrek van Van Nieuwkerk. ‘Als een soort lekkermakertje hebben ze hem deze speeltuin aangeboden. Voor een creatief iemand als Matthijs is de vrijheid die hij nu heeft belangrijker dan geld. Reken maar dat de redactie van DWDD een zware stem heeft binnen de VARA. Ook bij beslissingen die het programma overstijgen. Zoals nu de discussie over de verhuizing van DWDD naar Nederland 1, dat is een uitgesproken wens van de makers.’
Aannemelijk is ook dat de versterkte positie van DWDD binnen de VARA een belangrijke reden is voor de redactie om terug te komen op haar aanvankelijke weerstand tegen spin-offs, die ze nu geheel in eigen hand kan houden, met een formule die ze zo tot in de puntjes beheerst dat ze die uitbreiding ook aan kan.
Hoe verder DWDD uitbouwt, zegt mediahistoricus Huub Wijfjes, hoe meer het programma los komt te staan van de VARA. ‘Voor je het weet, is DWDD door al die spin-offs zo omvangrijk dat het zich niet meer laat leiden. Dan heb je een omroep binnen een omroep.’ Zover is het volgens Wijfjes nog niet. ‘Maar je ziet wel al dat de makers van DWDD aan tafel zitten met de omroepdirecteur en de zendercoördinator, waar normaal alleen de omroepdirecteur met de zendercoördinator overlegt. Het is niet ondenkbaar dat de VARA op den duur buitenspel komt te staan.’
Wat is het alternatief? Een DWDD zonder het gouden duo Dieuwke Wynia en Matthijs van Nieuwkerk, zoals vorig jaar duidelijk werd. Dat willen zowel de VARA als de NPO voorkomen. Of andere programma’s bij de VARA hierdoor in de verdrukking komen, is moeilijk te zeggen. Vooralsnog is de zendtijd van DWDD van dagelijks 50 minuten naar 62 minuten gegaan: geen enorm verschil. Directeur tv-programmering Gerard Timmer: ‘In DWLD zagen we een mooi experiment. Of het slaagt, weet je niet.’ En als het flopt? ‘Dan zien we wel verder’, zegt Timmer. ‘Zolang de redactie met boeiende ideeën komt, is het spannend om te kijken wat er nog meer mogelijk is.’